Κι όμως, συμβαίνει. Ο πλανήτης πάτησε pause ή reset (χωρίς να είμαστε ακόμα σίγουροι για την ακριβή επιλογή του πλήκτρου) και επαναφέρει τον εαυτό του και εμάς στις «εργοστασιακές ρυθμίσεις». Χωρίς προειδοποίηση, χωρίς ακριβή χρονικό ορίζοντα, χωρίς όρους, μόνο όρια. Πρωτοφανή και συνεχώς εξελισσόμενα. Οι πτυχές της νέας μας πραγματικότητας σίγουρα είναι πάρα πολλές και οι εναλλαγές των σκέψεών μας τρομακτικά γρήγορες, ακόμα και κατά τη διάρκεια μιας ημέρας.
Πριν 2 αιώνες περίπου, ο Δαρβίνος ανέπτυξε την -πιο επίκαιρη από ποτέ- εξελικτική του θεωρία, σύμφωνα με την οποία, δεν επιβιώνουν τα πιο ισχυρά ή τα πιο ευφυή είδη στον κόσμο, αλλά αυτά που μπορούν να προσαρμόζονται στις αλλαγές. Και ίσως τελικά οι λέξεις κλειδιά αυτής της τόσο παράξενης περιόδου να είναι η προσαρμοστικότητα και η ευελιξία. Και ίσως το αντίδοτο της στασιμότητας να είναι η γνώση, η εξέλιξη.
Τα τελευταία χρόνια, είδαμε μια εκτόξευση της πληροφορίας παγκοσμίως. Οι βιβλιοθήκες, μπροστά στον κίνδυνο της στασιμότητας σε μια άλλη, πεπερασμένη εποχή, ρίσκαραν και επαναπροσδιόρισαν το ρόλο τους, σε μια μάχη επιβίωσης στην εποχή που η μορφή της πληροφορίας αλλάζει με τρομακτικούς ρυθμούς. Και πέτυχαν. Οι mega-βιβλιοθήκες όλου του κόσμου πήραν τη θέση των πιο παραδοσιακών μοντέλων και διεύρυναν το κοινό τους, προβάλλοντας εκτός από την εντυπωσιακή αρχιτεκτονική τους δομή και το περιεχόμενό τους.
Τι γίνεται όμως όταν, εν μέσω πανδημίας ή παρόμοιας μεγάλης κρίσης, η πρόσβαση στην πληροφορία δια ζώσης είναι αδύνατη;
Η υβριδική υπόσταση των σημερινών βιβλιοθηκών, τις καθιστά απόλυτα προσαρμόσιμες στην ψηφιακή εποχή. Οι μεγαλύτερες βιβλιοθήκες παγκοσμίως διαθέτουν αναρίθμητα ψηφιακά τεκμήρια και ηλεκτρονικές πηγές, ωστόσο μέχρι πρόσφατα η ελεύθερη πρόσβαση δεν ήταν δεδομένη για το μεγαλύτερο ποσοστό των πηγών αυτών. Αναμφίβολα, οι βιβλιοθήκες έπαιζαν και παίζουν τεράστιο ρόλο στην ανοιχτή πρόσβαση, αφού λειτουργούν ως «διαμεσολαβητές» της πληροφορίας.
Τι είναι η ανοιχτή / ελεύθερη πρόσβαση;
Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά λοιπόν. Η ανοιχτή πρόσβαση πήρε σάρκα και οστά μετά το 2000. Με τον όρο «ανοιχτή πρόσβαση» ή “open access”, εννοούμε τη δυνατότητα που έχουμε να αναζητούμε, να ανακτούμε και να κάνουμε χρήση των πληροφοριών που εντοπίζουμε. Την ελεύθερη δηλαδή, χωρίς συνδρομή, απεριόριστη online πρόσβαση σε επιστημονικές πηγές, σε κάθε μορφή δημοσιευμένης έρευνας, σε άρθρα ακαδημαϊκών περιοδικών, σε πρακτικά συνεδρίων, διδακτορικές διατριβές, κεφάλαια βιβλίων ή και ολόκληρα βιβλία και μονογραφίες. Η ανοιχτή πρόσβαση αφορά όλους μας, επαγγελματίες, ερευνητές, ακαδημαϊκό προσωπικό αλλά και το ευρύ κοινό.
Οι χρήστες που επιθυμούν ελεύθερη πρόσβαση στην πληροφόρηση μπορούν να το κάνουν είτε μέσω ψηφιακών βιβλιοθηκών, αφού πλέον οι περισσότερες βιβλιοθήκες διαθέτουν μεγάλο μέρος των τεκμηρίων τους και online, είτε μέσω των ηλεκτρονικών επιστημονικών περιοδικών, που προσφέρουν ελεύθερη πρόσβαση. Σήμερα, τα περιοδικά αυτά είναι περίπου 4.000 και ελέγχονται από κριτές για την αξιοπιστία των άρθρων τους (peer-reviewed).
Φυσικά, στην ανοιχτή πρόσβαση, υπάρχουν κανόνες πνευματικών δικαιωμάτων εκ μέρους των συγγραφέων, όπως γίνεται και στα έντυπα αρχεία. Οι πιο δημοφιλείς τρόποι δημοσίευσης είναι η «χρυσή» ανοιχτή πρόσβαση, που συνήθως είναι η δημοσίευση ενός άρθρου σε περιοδικό ανοιχτής πρόσβασης με μηδαμινό ή μικρό τέλος συνδρομής εκ μέρους των εκδοτών και η «πράσινη» ανοιχτή πρόσβαση, δηλαδή η δημοσίευση της εργασίας του συγγραφέα σε κάποιο αποθετήριο το οποίο θα μπορεί να προσπελαστεί εντελώς δωρεάν.
Τι είναι αποθετήριο;
Τα αποθετήρια είναι στην ουσία ψηφιακές «αποθήκες» επιστημονικής πληροφόρησης και λειτουργούν μέσω των πανεπιστημιακών βιβλιοθηκών. Αποτελούνται από έρευνες που έχουν συνταχθεί από μέλη της ακαδημαϊκής κοινότητας. Έχουν ανοιχτή πρόσβαση και συντηρούνται με ελάχιστους πόρους. Σε άλλες χώρες είναι περισσότερο βιώσιμα, γιατί τα κράτη επιτρέπουν την κατάθεση αντιγράφων των επιστημονικών εργασιών σε αυτά, ωστόσο στην Ελλάδα η προσπάθεια συνεχίζεται, ώστε να μπορούν όλοι οι συγγραφείς να καταθέτουν τη δουλειά τους σε αυτά χωρίς κόστος.
Ανοιχτή πρόσβαση στα ακαδημαϊκά περιβάλλοντα
Σε επαγγελματίες του ακαδημαϊκού χώρου, ερευνητικό προσωπικό και φοιτητές, τα ζητήματα πρόσβασης που προκύπτουν είναι συγκεκριμένα και γνωστά. Οι φοιτητές, αναλαμβάνοντας μια εργασία, οφείλουν να κάνουν επιστημονική έρευνα, συνήθως μέσω μιας μηχανής αναζήτησης, ή μέσω παραπομπών. Γιατί όμως, όταν βρουν τα άρθρα που τους ενδιαφέρουν, τις περισσότερες φορές δεν έχουν ελεύθερη πρόσβαση σε αυτά; Αυτό συμβαίνει επειδή η πληροφορία κοστίζει (πολύ) και είναι κλειδωμένη.
Τα περισσότερα επιστημονικά περιοδικά είναι διαθέσιμα μόνο σε συνδρομητές, συνεπώς μιλάμε για οικονομικές συνδρομές που μπορεί να φτάσουν σε χιλιάδες ευρώ κάθε χρόνο. Οι ακαδημαϊκές βιβλιοθήκες συμμετέχουν σε κοινοπραξίες των κρατών τους, για αυτόν ακριβώς το σκοπό: να βοηθήσουν την ακαδημαϊκή κοινότητα να έχει πρόσβαση σε όσες περισσότερες πηγές είναι δυνατό, χωρίς κόστος. Τις περισσότερες φορές όμως, και πάλι υπάρχουν ελλείψεις. Συνεπώς, καμία πλευρά δεν ικανοποιεί πλήρως τις ανάγκες της.
Στην ουσία, οι συγγραφείς των επιστημονικών άρθρων, οι οποίοι είναι καθηγητές, επιστήμονες και ερευνητές, δεν έχουν οικονομικό όφελος από τους εκδότες για τα άρθρα τους. Καταξιώνονται δημοσιεύοντας τη δουλειά τους και κάποιες φορές αναλαμβάνουν οι ίδιοι το κόστος της διαδικασίας. Μετά τον συγγραφέα, αναλαμβάνουν τα περιοδικά και οι εκδότες. Κάποια από αυτά έχουν φυσιολογικές χρεώσεις για την πρόσβαση στα άρθρα τους, ενώ αντίθετα υπάρχουν και αυτά που αφήνουν τεράστιο κέρδος στους εκδότες.
Για τους παραπάνω λόγους, η ανοιχτή πρόσβαση στα ακαδημαϊκά περιβάλλοντα αποτελεί ολοένα και μεγαλύτερη επιδίωξη πανεπιστημίων, βιβλιοθηκών και ερευνητών. Η πανδημία έκλεισε τα πανεπιστήμια και τις βιβλιοθήκες τους σε όλο τον κόσμο. Με εντυπωσιασμό ωστόσο, παρακολουθούμε την πορεία της ανοιχτής πρόσβασης: κάθε ημέρα καραντίνας που διανύουμε, οι πηγές και τα ψηφιακά τεκμήρια που διατίθενται ελεύθερα online, αυξάνονται με ταχύτατο ρυθμό!
5 προτάσεις για μελέτη και έρευνα εν μέσω…καραντίνας
1. Loeb Classical Library (έως 30/6) και Bloomsbury Resources (έως 30/5)
Πρόκειται για τη σειρά κλασικών έργων του Ιονίου Πανεπιστημίου. Μέχρι τώρα ήταν προσβάσιμη σε έντυπη μορφή, όμως μέχρι τις 30 Ιουνίου το Πανεπιστήμιο ανοίγει την online πρόσβαση ελεύθερα στην ηλεκτρονική μορφή των συλλογών αυτών. Απαιτείται η δημιουργία προσωπικού λογαριασμού στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο και σύνδεση VPN για απομακρυσμένη σύνδεση. Η ελεύθερη πρόσβαση περιλαμβάνει χιλιάδες τίτλους, διαθέσιμους σε 6 ψηφιοθήκες, ανθρωπιστικού-κοινωνικού περιεχομένου, κινηματογραφικές, μουσικές και επιστημονικές σπουδές, αλλά και σε τομείς Fashion, Design, Illustration, Photography, Media, Architecture κ.α.’
2. Consulta Universitaria Del Greco
Στην ιστοσελίδα της Ένωσης CUG ενεργοποιήθηκε νέος ευρύς κατάλογος στην ιταλική γλώσσα, με πόρους ανοιχτής πρόσβασης, εκτάκτως για την περίοδο της πανδημίας, που απευθύνεται σε ερευνητές και φοιτητές. Η λίστα ενημερώνεται συνεχώς και αφορά ψηφιακές βιβλιοθήκες κλασικών σπουδών σε πανεπιστήμια όλου του κόσμου, με πληθώρα διδακτικών ebooks, άρθρων, περιοδικών και ερευνητικού υλικού.
3. MIT Press Direct (έως 31/5)
Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης εξασφάλισε έκτακτη πρόσβαση στα βιβλία του εκδοτικού οίκου MIT Press. Η πρόσβαση αφορά περισσότερα από 2770 ερευνητικά ebooks και παρέχεται δωρεάν σε όλα τα πανεπιστήμια που έχουν αναστείλει τη λειτουργία τους λόγω της πανδημίας. Η πρόσβαση είναι δυνατή μέσω του δικτύου ΑΠΘ και είναι απαραίτητη η ενεργοποιημένη σύνδεση VPN.
4. LitCovid
Η βιβλιογραφική βάση LitCovid της National Library of Medicine των ΗΠΑ, ενεργοποίησε εκτάκτως την ανοιχτή πρόσβαση και δημιουργήθηκε με σκοπό τη συγκέντρωση όλων των επιστημονικών δημοσιεύσεων σχετικά με την πανδημία που συγκλονίζει τον πλανήτη. Οι δημοσιεύσεις αυτές είναι περισσότερες από 2.000 και στο σκοπό αυτό συνδράμει πληθώρα εκδοτών εντός και εκτός Ελλάδας.
5. ProQuest Ebook Central (έως 15/6)
Οι βιβλιοθήκες με πρόσβαση στην βάση δεδομένων ProQuest Ebook Central μέσω του ΑΠΘ, έχουν πλέον απεριόριστη πρόσβαση στα μόνιμα αποκτήματά τους, επιστημονικού περιεχομένου. Λόγω της ανάγκης για έγκυρο περιεχόμενο που σχετίζεται με τον Covid-19, η ProQuest εγκαινίασε μια νέα βάση δεδομένων, την Coronavirus Research Database, με σκοπό να δώσει σε όλους τους χρήστες της ελεύθερη πρόσβαση σε όλες τις δημοσιεύσεις σχετικά με τον νέο κοροναϊό και συναφείς μολυσματικές ασθένειες, συνεργαζόμενη με πάνω από 150 αξιόπιστους εκδοτικούς οίκους.
Ανοιχτή πρόσβαση στο ευρύ κοινό
Ενώ η ανοιχτή πρόσβαση ξεκίνησε σαν ενίσχυση της ερευνητικής εργασίας, η ανάγκη να μπορούμε να ψυχαγωγούμαστε και να μορφωνόμαστε από το σπίτι μας, έγινε τελικά αυτονόητη για όλους. Προσπάθειες ανοιχτής πρόσβασης ξεκίνησαν δειλά δειλά τα τελευταία χρόνια, αρχικά για κάποιες ειδικές ομάδες κοινού, όπως τα άτομα με προβλήματα όρασης, κίνησης και ομάδες ηλικιωμένων. Σιγά σιγά, πολλές βιβλιοθήκες «άνοιγαν» για το ευρύ κοινό τα τεκμήριά τους ψηφιακά. Η πληροφορία όμως εξακολουθεί να κοστίζει και τις περισσότερες φορές τα κόστη είναι παράλογα υψηλά.
Και τώρα; Η πανδημία και η καραντίνα σίγουρα έφερε στο μυαλό μας σκέψεις για παραγωγική αξιοποίηση των τόσων ωρών στο σπίτι και στις top επιλογές είναι το διάβασμα. Για μεμονωμένα άτομα, για οικογένειες με παιδιά που πρέπει να απασχοληθούν δημιουργικά, για ανθρώπους που δε μπορούν να έχουν πρόσβαση στη γνώση με φυσικό τρόπο, για όλους μας. Και αν έχουμε διαβάσει όλα τα βιβλία που έχουμε στο σπίτι; Και αν θέλουμε να δούμε ή να ακούσουμε κάτι καινούριο χωρίς δυσκολίες και μεγάλες διαδικασίες; Τώρα λοιπόν, πιο πολύ από ποτέ, είναι απαραίτητη η πρόσβαση από όλους στην πληροφορία, για οποιοδήποτε σκοπό, ανεξαρτήτως οικονομικής κατάστασης και γεωγραφικής θέσης.
6 προτάσεις ελεύθερης πρόσβασης για το ευρύ κοινό
Ακολουθούν οι 6 απλές και εύχρηστες ψηφιακές συλλογές που μας κέντρισαν το ενδιαφέρον και απευθύνονται στον καθένα, επαγγελματία και μη, ενήλικες και παιδιά, ελληνικές και διεθνείς, οι οποίες, εν μέσω πανδημίας, ανταποκρίθηκαν άμεσα, ευτυχώς άνοιξαν την πρόσβασή τους ακόμα περισσότερο σε όλους για πληροφόρηση και ψυχαγωγία με Ebooks και Audio books και ελπίζουμε να διατηρήσουν αυτή τους την επιλογή και μετά την καταιγίδα! Κλικ και φύγαμε:
Η σπουδαία ψηφιακή βιβλιοθήκη που μας δίνει ελεύθερο περιεχόμενο σε 145 γλώσσες (ναι, ακόμα και στα αρχαία ελληνικά) και σε περίπου 19.000 αρχεία, είναι ίσως η καλύτερη ιδέα για περιήγηση σε σπάνιο και σύγχρονο υλικό, με ένα κλικ, από τον καναπέ του σπιτιού μας. Μοναδική εμπειρία!
Μια εξαιρετική λύση για τους γονείς που περνούν χρόνο με μικρά παιδιά στο σπίτι είναι η πρωτοβουλία των εκδόσεων Πατάκη να διαθέσουν 23 παιδικά βιβλία σημαντικών Ελλήνων συγγραφέων σε audio μορφή.
8. Scribd
Είναι η μεγαλύτερη ψηφιακή βιβλιοθήκη στον κόσμο. Εδώ βρίσκουμε κυριολεκτικά τα πάντα. Αν και υπάρχει συνδρομή ανά μήνα, λόγω της πανδημίας, παρέχεται ελεύθερη πρόσβαση για 30 ημέρες σε περιοδικά, βιβλία, άρθρα και audio books όλων των θεματικών πεδίων.
9. Open Book
18 εκδοτικοί οίκοι παρέχουν πολυάριθμα ebooks (λογοτεχνία, ποίηση, δοκίμια, κόμικς). Για όσους προτιμούν τα audio books αντί της ανάγνωσης και ίσως θέλουν να ακούν ένα βιβλίο παράλληλα με κάποια άλλη δουλειά, εδώ προσφέρονται και 30 κλασικά λογοτεχνικά έργα σε μορφή MP3 στα ελληνικά.
10. UCLA Children’s Book Collection
Για οικογένειες με παιδάκια που μαθαίνουν αγγλικά, το συγκεκριμένο πανεπιστήμιο του Λος Άντζελες διαθέτει δωρεάν πάνω από 1.800 παιδικά ebooks, που μπορούν είτε να διαβαστούν online είτε με απλό download. Πρόκειται για παγκόσμια αριστουργήματα και περιέχουν εικονογράφηση.
11. Open Culture
Εκτός από ταινίες, business και online language courses, εδώ έχουμε ελεύθερη πρόσβαση σε 1.000 audio books και σε 800 ebooks στην αγγλική γλώσσα, τα οποία με download βρίσκονται στις συσκευές μας σε ελάχιστο χρόνο.
Και μετά την κρίση, τι;
Ελπίζουμε ότι με κάποιο τρόπο μετράει αντίστροφα ο χρόνος για την επιστροφή στην προηγούμενή μας «κανονικότητα», η οποία για κάποιο λόγο, σήμερα μας φαίνεται πιο ιδανική από ποτέ. Όταν όλα αυτά θα έχουν τελειώσει λοιπόν, οι εξελίξεις στο χώρο της πληροφορίας που αναγκαστικά τώρα προχώρησαν ταχύτατα, θα έχουν επιμορφώσει τους περισσότερους από εμάς με δυνατότητες που ίσως δε γνωρίζαμε ότι υπάρχουν. Το ιδανικό σενάριο είναι, μαζί με τη δική μας εξέλιξη, να διατηρηθεί και να προχωρήσει και η εξέλιξη της γνώσης με όλο και περισσότερα ανοιχτά περιβάλλοντα πρόσβασης από μέρους όλων των φορέων που σχετίζονται με την πληροφορία και τη διάθεσή της. Ήδη δίνονται παρατάσεις στην ανοιχτή πρόσβαση καθημερινά. Είναι δικαίωμα όλων μας, επαγγελματιών και μη και ατράνταχτη απόδειξη εξέλιξης και προσαρμοστικότητας στο παρόν. Ένα παρόν, που όσο κι αν μας δυσκολεύει, μας δίνει και σπουδαίες ευκαιρίες. Αξίζει να τις ανακαλύψουμε.
Καλή υπομονή και καλό διάβασμα σε όλους!
